آیه‌ی و اعبدوا الله و لا تشرکوا به شیئا مختالاً فخوراً

خداوند متعال می‌فرماید:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
«وَاعْبُدُواْ اللهَ وَلاَ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي‌الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالجَنبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَامَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللهَ لاَ يُحِبُّ مَن كَانَ مُخْتَالاً فَخُورًا»(1)

(خدای را بپرستيد و هيچ چيز شريک او مسازيد و با پدر و مادر و خويشاوندان و يتيمان و بينوايان و همسايه‌ی خويشاوند و همسايه‌ی بيگانه و يار مصاحب و مسافر رهگذر و بندگان خود نيکی کنيد؛ هر آينه خداوند متکبّران و فخر فروشان را دوست ندارد).

معنی این آیه‌ی کریم چیست؟ والسلام.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

والحمدلله رب العالمین،

وصلی الله علی محمد و آل محمد الائمة والمهدیین وسلّم‌تسلیماً.

«وَاعْبُدُواْ اللهَ وَلاَ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا»:

مراد از اين كلمات اخلاص در عبادت خداوند سبحان، از طریق اطاعت از خليفه‌اى كه جانشین خود بر خلقش نموده است و دوری کردن از راه ابليس لعنت الله كه از سجده بر خليفه‌ی خدا امتناع نمود، می‌باشد. خداوند آنگونه كه خودِ سبحان و متعالش می‌خواهد بايد پرستیده شود نه آنگونه كه بنده بخواهد، که در اين صورت، مشرک و پیرو ابليس که لعنت خدا بر او باد، خواهد بود(2) .

«وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا»:

رسول خدا حضرت محمد(ص) و امام علی(ع) والدين و پدران امّت می‌باشند.

رسول خدا(ص) به امام على(ع) فرمود:

«ای على... من و تو پدران اين امّت هستيم؛ پس لعنت خدا بر كسانى كه عاقّشان کنیم (حق فرزندیمان را به‌جا نياورند)....»(3) .(4)

«وَبِذِي الْقُرْبَى»:

آنها آل محمد(ع) و به خصوص حسن وحسين(ع) می‌باشند.

خداوند متعال می‌فرماید:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
«قُلْ لا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْناً إِنَّ اللهَ غَفُورٌ شَكُورٌ»(5)

(بگو: بر اين رسالت مزدی از شما طلب نمی‌کنم مگر دوست داشتن خويشاوندان و هر که کار نيکی کند به نيکويی‌اش می‌افزاييم که خداوند آمرزنده و شکرپذير است).

«وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ»:

يتيم يعنى كسى كه در قوم خودش نظيری ندارد و تنها است(6) و مسكين یعنی كسی كه فقط به خداى متعال روی آورده است. آل محمد، همه یتیم هستند چرا که نظیری برای آنها وجود ندارد و آل محمد، مسکینان خداوند نیز می‌باشند چرا که آنها در هر حالت و در هر مکان و زمان به سوى خداوند سبحان روى می‌آورند(7) .

خداوند متعال می‌فرماید:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
«وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرائيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً»(8)

(آن هنگام را که از بنی‌اسرائيل پيمان گرفتيم که جز خدا را نپرستيد و به پدر و مادر و خويشاوندان و يتيمان و مسکینان نيکی کنيد و با مردمان سخن نيک گوييد).

عهد و ميثاقی که از بنی اسرائيل و ديگر بندگان گرفته شد، پیروی از ولىّ خدا و حجّت او و جانشین او سبحان و متعال می‌باشد. در اين آيه نیز والدین و خویشاوندان و یتیمان و مسکینان، حضرت محمد(ص) و على(ع) و ائمه و مهديين از آل محمد(ع) می‌باشند.

خداوند متعال می‌فرماید:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
«أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَآ آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُم مُّلْكًا عَظِيمًا»(9)

(يا بر مردم به خاطر نعمتی که خداوند از فضل خويش به آنان ارزانی داشته است، حسد می‌برند؟ در حالی که ما به خاندان ابراهيم، کتاب و حکمت داديم و فرمان‌روايی بزرگ ارزانی‌شان داشتيم)

و در اين آيه، «الناس» (مردم) همان محمد و آل محمد(ع) هستند.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
«وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنا»

(و با مردم به نیکویی سخن گویید):

یعنی هر چه گفته می‌شود را نیکو بدار.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
«وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ»

(و همسايه‌ی خويشاوند و همسايه‌ی بيگانه و يار مصاحب و مسافر رهگذر و بندگان خود نيکی کنيد):

يعنى به مردم و درباره‌ی آنها آنچه دوست داريد به خودتان و درباره‌ی خودتان بگويند، بگویيد و آن گونه که دوست دارید با شما رفتار شود، با آنها رفتار نمایید،

«وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنا»

(و با مردم به نیکویی سخن گویید).

«إِنَّ اللهَ لاَ يُحِبُّ مَن كَانَ مُخْتَالاً فَخُورًا»
(هر آينه خداوند متکبّران و فخر فروشان را دوست ندارد):

يعنى خداوند کسی که در تکبّر ابلیس (لعنت الله) بر آدم(ع)، از او پیروی کند را دوست نمی‌دارد و خداوند جان‌های پاکِ مبارکِ سجده‌کننده‌ی مطيعِ دوست‌دارِ خليفه‌ی خود را دوست می‌دارد:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
«قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ»(10)

(بگو : اگر خدا را دوست می‌داريد، از من پيروی کنيد تا او نيز شما را دوست بدارد و گناهانتان را بيامرزد، که خداوند آمرزنده‌ی مهربان است).
منابع:

1- نسا: 36.
2- از ابو بصير نقل شده است که گفت: شنیدم ابا عبد الله(ع) می‌فرمود:

«لَا تَتَّخِذُوا إِلَٰهَيْنِ اثْنَيْنِ إِنَّمَا هُوَ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ»

(دو خدا را مپرستيد و جز اين نيست که او خدای يکتا است)

منظور این است که از دو امام پیروی نکنید که امام، یکی است». بحار الانوار: ج 32 ص 357.
3- بحار الانوار: ج 36 ص 6.
4- از جعفر بن محمد بن سعيد با سند خودش از امام صادق(ع) درباره‌ی این سخن خداوند متعال

«وَاعْبُدُواْ اللهَ وَلاَ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا»

نقل شده است که فرمود: «رسول خدا(ص) و علی بن ابی طالب(ع) پدران اين امّت هستند و «وَبِذِي الْقُرْبَى» فرمود: حسن و حسين (ع) می‌باشند». بحار الانوار: ج 32 ص 269.
5- شوری: بخشی از آیه‌ی 23.
6- از عباية بن ربعی از ابن عباس نقل شده است که گفت: در مورد این سخن خداوند متعال

«أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً فَآوَى»

(آیا خداوند تو را یتیم نیافت، پس پناهت نداد؟)

پرسیده شد. گفت: «فقط به این دلیل یتیم نامیده شد که بر روى زمين از اولين تا آخرين، هیچ نظیر و مانندی برای او وجود نداشته است. بنابراین خداوند عزوجل که نعمت‌هایش را بر او ارزانی داشت می‌فرماید: «أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً» یعنی تنها هستی و نظیر و همانندی نداری». بحار الانوار: ج 61 ص 141.
على بن ابراهيم قمى(ره) می‌گوید: «سپس فرمود: «أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً فَآوَى» يتيم، كسى است كه همانند و نظیری ندارد؛ گوهر از‌این‌رو يتيمه ناميده می‌شود که همانندی ندارد(الدرّه اليتيمه)». بحارالانوار: ج61 ص142.
از ابو جعفر(ع) در حديثى طولانى نقل شده است که فرمود:

«.... «فَلَا اِقْتَحَمَ الْعَقَبَة * وَمَا أَدْرَاك مَا الْعَقَبَة»

(و از آن گذرگاه سخت عبور نکرد * و تو چه دانی که گذرگاه سخت چيست؟)

می‌فرماید: چه كسى به تو ياد داد در حالی که همه چيز در قرآن است «مَا أَدْرَاكَ» (و تو چه می‌دانی) و او همه چیز را به تو آموخت «يَتِيمًا ذَا مَقْرَبَةٍ» (یتیمی که خویشاوند است) يعنی رسول خدا(ص) و «المقربه» نزديكش نمود و

«أوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ»

(یا مسکینی خاک‌نشین)

يعنی اميرالمؤمنين(ع) خاکی که به علم آغشته می‌باشد». بحار الانوار: ج 42 ص 282.

7- از عمر بن ابو مقدام از پدرش نقل شده است که گفت: از ابا جعفر(ع) در مورد این سخن خداوند عزوجل پرسيدم:

«مَّا أَفَاء اللهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ»

(آن غنيمتی که خدا از مردم قريه‌ها نصيب پيامبرش کرده است از آنِ خدا است و از آنِ پيامبر و خويشاوندان و يتيمان و مسکينان و مسافران در راه مانده).

ابو جعفر(ع) فرمود: «اين آيه در خصوص ما نازل شد و هر چه برای خدا و رسول خدا(ص) بود، برای ما نیز هست. ما «ذی القربى» (خویشاوندان) هستیم و ما مساكين هستيم و مَسكَنَت (نیازمندی) ما هیچ گاه از رسول خدا(ص) دور نخواهد شد. ما «ابناء سبيل» (در راه ماندگان) هستيم که هيچ راهى جز به وسيله‌ی ما شناخته نخواهد شد و تمامی امور از آنِ ما است». بحار الانوار: ج 32 ص 258.
8- بقره: 83.
9- نسا: 54.
10- آل عمران: 31.